Yahudiler ve Yahudilik -9-
2- YAHUDİLİK
D- YAHUDİ MEZHEPLERİ
- Therapeuteler
*Milâdî I. yüzyılda İskenderiye’de yaşamış, daha çok teemmül ve tefekküre önem veren, yarı manastır hayatı süren ve Essenîler’e çok benzeyen bir yahudi zühd hareketidir. Mezhebin adı olan ‘therapeute’ kelimesi ‘şifa ve ibadet’ anlamındaki Grekçe ‘therapeuein’den gelir. Ruhî hastalıklara şifâ verdiklerine inanırlardı. Hayatlarını daha ziyade ibadetle geçirirler. Bir therapeute haftanın altı gününü evinde uzlet içinde geçirirdi. Bu mezhebe inananlar da sıkı bir disiplin ve katı bir hayat tarzı vardır. Mütevazı evlerinin bir odasını meditasyona, Kutsal Kitab’ın tetkikine ve güneşin doğuşundan batışına kadar yapılan ibadetlere ayırmışlardır. Biri şafakta, diğeri grup vaktinde olmak üzere günde iki defa ibadet eder, kutsal yazıların mecazi anlamlarını araştırırlardı.
6. Zelaotlar (Zelotes, Kannaim)
*Zelotes, Kudüs şehrinin Romalılarca yıkılışına ve Masada’nın düşüşüne kadar geçen dönemde Roma’ya karşı ayaklanan ve asla tâvize yanaşmayan Filistinli yahudi gruplarına verilen Grekçe bir ad olup ‘Tanrı ve şeriat için gayret gösteren, yurt sever’ anlamına gelmektedir. İbrânîce karşılığı Kanna’dır, bu sebeple söz konusu hareketin mensuplarına Kannaim de denilmektedir. Milâdî 66 yılından sonra mezhebin ismi, isyanları ve özellikle mâbedde düzeni sağlamayı amaçlayan silâhlı grubları ifade eden politik bir anlam kazanmıştır. Farklı Zelaot grupları 66-73 yılları arasında Romalılara karşı başlatılan büyük isyana katılmışlar, Kudüs’te ve Masada’da yok olmuşlardır (1,2,3,4).
b- Orta çağda meydana gelen mezhepler
1- Rabbânî Yahudilik (Rabbinik Yahudilik)
*MS II-VI. yüzyıllar arasında gerçekleştirilen Talmud çalışmaları çerçevesinde ortaya çıkan, Ferîsîliğin devamı bir mezheptir. Rabbânî Yahudi inanışına göre, Sînâ dağında Tanrı’nın Hz. Mûsâ’ya hem yazılı, hem de Şifahî Tora’nın verildiğine inanırlar (Çıkış, 24/12). Her ikisi de nesilden nesile aktarılmış ve Şifahî Tora milâttan sonra II. yüzyılda derlenmiş, II-VI. yüzyıllarda Bâbil ve Kudüs Talmud’ları oluşturulmuştur. Daha sonraki asırlarda Talmud’la ilgili açıklamalar, soru ve cevaplar, yorumlar şeklinde çok sayıda Rabbinik birikim meydana gelmiş ve bu külliyat Rabbinik Yahudiliğin temelini teşkil etmiştir. Yahudi dinî hukuku her şeyden önce Yazılı Tora üzerine temellendiği gibi Şifahî (sözlü) Tora üzerine de temellenir. a-Rabbinik Yahudiliğe göre Şifahî Tora (sözlü yasa) olmadan Yazılı Tora (yazılı yasa) anlaşılamaz. Birinci mâbed döneminde (m.ö. X-VI. yüzyıl) Yahudilik, Kudüs mâbedinin görevlileri tarafından temsil ediliyordu. İkinci mâbed döneminden itibaren (m.ö. VI - m.s. I. yüzyıl) rabbilerin varlığı söz konusudur. Rabbiler mâbedde görevli din adamlarından farklıdır, bunlar Şifahî Tora’yı da içine alan dinî hukuk uzmanlarıdır. Mâbed görevlileri Şifahî Tora’yı halk rivayetleri şeklinde gördüğünden onu kabul etmemiştir. Haşmonayim (mö.140-mö.37 yaşayan Yahudi devleti) döneminde bu farklılık siyasî-dinî bir mahiyet kazanmış ve mâbedin din adamları ve taraftarları Sadûkīler’i, Rabbiler ve taraftarları da Ferîsîler’i oluşturmuştur. 70 yılında mâbedin yıkılışının ardından Sadûkīler ortadan kalkınca sadece Ferîsî rabbiler kalmış ve onların temsil ettiği Yahudilik muteber kabul edilmiştir. Günümüzde Rabbinik Yahudilik üç büyük mezhep halinde devam etmektedir; bunlar Ortodoks, muhafazakâr ve reformist akımlardır.
2-Îseviyye
* Milâdî VIII. yüzyılda İran’da yaşayan Ebû Îsâ İshak b. Ya‘kūb el-İsfahânî tarafından kurulan ve İsfahâniyye adıyla da anılan, ikinci mâbedin yıkılışından ve İslâm’ın zuhurundan sonra ortaya çıkan bir mezheptir. Ebû Îsâ kendini mesîh ve peygamber olarak ilan etmiştir. Abbâsîler döneminde Halife Mansûr’a karşı gelmiş, Rey şehri civarında yapılan savaşta öldürülmüştür. Mezhep mensupları Ebû Îsâ’nın ölmediğine, Semaya urûc ettiğine ve İsrâiloğulları’nı kurtarmak için ileride tekrar geleceğine inanmaktadırlar. Îseviyye mezhebinde; a-Yahudilerin günde üç vakit olan ibadetleri yedi vakte çıkarılmıştır. b- Sürgün döneminde hayvan ve kuş eti yenilmesi, şarap içilmesini yasaklanmıştır. c- Boşanmaya asla izin vermemiştir. d- Hz. Îsâ(as) ve Hz. Muhammed’in (sav) peygamberliği kabul edilir, ancak sadece kendi ümmetlerine gönderildiklerine inanılır. Îseviyye mensupları zaman içinde azalmıştır ve günümüzde de mensubu kalmamıştır.
- Yudganiyye
* Ebû Îsâ’nın ölümünden sonra yerini müridi Yudgan (Yehuda) almıştır. Yudgan Peygamber olduğunu iddia etmiştir. O da, Hz. Îsâ ile Hz. Muhammed’in sadece kendi milletlerine gönderildiğini söylemiştir. Yudgan, Tevrat’ın hem zâhirî ve bâtınî hem hakiki ve mecazi mânası olduğunu ileri sürmüş ve Tevrat’ı buna göre yorumlamıştır. a- Yudganiyye de, kader konusunda insanın iyiyi veya kötüyü seçmede hür olduğuna inanılır. b- İnsana ait sıfatların Allah’a isnat edilmesi teşbih gerekçesiyle câiz görülmez. c- Şabat’a ve diğer dinî günlere ait kuralların Kudüs ve Filistin dışında geçerli olmadığına inanılır.
- Mûşkâniyye (Şâzkâniyye)
* VIII. yüzyılda İran’da ortaya çıkan Yudgan’ın talebesi Mûşkân tarafından kurulmuştur. Mûşkâniyye de Yudganiyye ile aynı esasları benimsemiştir.
- Karâîlik (Karaim)
*İbrânîce ‘karaim’ kelimesi okumak anlamındaki ‘kara’ kökünden gelir. Tanah’ı çok okudukları için bu adı almışlardır. VIII. yüzyılda Irak’ta ortaya çıkmış ve Tanah’ı dinî hükümlerin yegâne kaynağı olarak kabul eden bir mezheptir.
Devam edecek…