28 Şubat 1976: Doğu Türkistan İslam Cumhuriyetinin ilk Cumhurbaşkanı Alihan Töre Sağuni'nin vefatı
Onlar; yaşadıkları döneme çalışmalarıyla, eserleriyle damga vurup iz bırakarak gittiler. Bugün, Doğu Türkistan İslam Cumhuriyetinin ilk Cumhurbaşkanı Alihan Töre Sağuni'yi hayırla yâd ediyoruz.
Din ve toplum önderi, ulema, Özbek bir aileye mensup olan Alihan Töre Sağunî, 1885 yılında Kırgızistan’ın Tokmak (eski Balasagun) şehrinde doğdu. İlk tahsilini kendi memleketinde yaptıktan sonra Mekke, Medine, Buhara gibi ünlü İslâm merkezlerinin mektep ve medreselerinde tahsil gördü. Çar memuriyeti yerli nüfusundan gündelikçi alma siyasetine karşı çıktığı için padişahın gizli polisi takibine aldı. 1914–1916 yıllarında Çarlık Rusya’sının Türkistan’ı işgaline karşı mücadele etti. 1. Dünya Harbi yıllarında gençlerin askerlik için Rus ordusuna gönderilmemesi, Osmanlı askerine kurşun atılmaması yönünde telkinlerde bulundu. Altı defa hapsedildi.
1916 yıl isyanı acımasız bir biçimde bastırılınca 1930 yılında Doğu Türkistan’ın Kaşgar şehrine göç etti sonra Doğu Türkistan’na (Gulca şehri vardı. Halk arasında hürriyet düşüncelerini propaganda yaptığı için 1937 yılında Çin memurları tarafından tutuklanarak, ömür boyu hapis cezası verildi.
1941 yılında adliye teftişi neticesinde hürriyetine kavuştu. Önce Rus sonra da Çin ordusunun Doğu Türkistan’ı işgaline karşı organize olan Doğu Türkistanlıların önderliğini yaptı ve bu uğurda mücadele etti. Pek çok askerî operasyonda komutanlık yaptı. 1944 yılındaki Gulca Zaferi’nden sonra kurulan Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin (12 Kasım 1944) cumhurbaşkanı seçildi, millî ordu başkomutanı oldu. Mareşal unvanı aldı. 1946 yılının haziran ayında Şura casusları tarafından gizli şekilde baskıyla Gulca’dan götürülen Alihan Töre hayatının sonuna kadar (1976) Taşkent’de bir nevi göz hapsinde kaldı.
Askerî ve siyasî kimliğinin yanında Sağunî’nin ilmî yönü de dikkat çekicidir. O, çeşitli eserler kaleme alarak ilim alanına da ciddi katkılarda bulunmuştur. O, “Tarih-i Muhammedî”, “Türkistan Kaygısı”, “Şifaü’l-ilel” gibi kitapları telif etmiştir. Emir Timur’un “Timur Tüzükleri”, Derviş Ali Çengi’nin “Musika Risalesi”, Ahmet Dâniş’in “Nevadirü’l-Vakayi’” adlı eserlerini Farsça’dan, Herman Vambery’nin “Buhara veya Maveraünnehir Tarihi” eserlerini de Osmanlıca’dan Özbekçe’ye tercüme etmiştir.
Şairlik yönü de olan Sağunî’nin basılmamış bir de divanı mevcuttur. Alihan Töre tarihi mimarlık abideleri (anıtları) ve eski el yazmalarını saklamada fedakarlık gösterdi. 1976 yılında Taşkent’de vefat etti. Taşkent’deki Şeyh Zeyniddin Baba kabristanına defnedildi.
